НОГООН ЭВСЭЛ
Гэрлэх Ёслолын Ордон, 3 тоот Утас/Факс: 7011 0680
Улаанбаатар-49/18 Email: ecobund@magicnet.mn
УРИЛГА
2008 оны 10 дугаар сарын 30 № 03/19
Эрхэм хүндэт ............................ таныг “1/VII” сэдэвт хэлэлцүүлэгт хүрэлцэн ирж нийгмийн тулгамдсан асуудлаар эрдэмтэн мэргэд, судлаачдын байр суурьтай танилцан иргэн хүний хувьд хувь нэмэрээ оруулна гэдэгт гүнээ итгэн урьж байна.
Симпозиум 2008 оны 10 дугаар сар 31-нд Мэдээлэл Технологийн Үндэсний Паркийн хурлын танхимд 10.00 цагаас эхэлж 13.00 цагт дуусна.
Хэлэлцүүлэгт урьдчилсан байдлаар уригдсан эрдэмтэн мэргэд, судлаачид:
• Б.Чимид Ардын багш, хуульзүйн ухааны доктор, академич
• Н.Ламжав “Иргэн”,
• Б.Пүрэв Цагдаагийн хошууч-генерал
• С.Нарангэрэгл хуульзүйн ухааны доктор, академич
• Ц.Мөнхжин Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн
• Н.Дашзэвэг Монгол дээд сургуулийн захирал, доктор
• Х.Тэмүүжин Улс төр судлаач
• С.Молор-Эрдэнэ Физикийн болон философийн ухааны доктор
• Л.Санжаасүрэн Хуулийн зөвлөх
• Ч.Жаргалсайхан Улс тоөрч
• Ч.Тамир МУИС-ийн багш, судлаач
• З.Бат-Отгон Физикч, Философийн ухааны доктор
• Г.Эрдэнэбат Өмгөөлөгч
• Б.Батчулуун Философийн ухааны доктор
• Б.Бадрах Биологийн ухааны доктор
Уг хэлэлцүүлэгт модератороор “Улс төрийн сонин”-ны тоймч А.Баатархуягийг урин ажллуулах ба аливаа талын байр суурийг илэрхийлэхгүйгээр хэлэлцэх асуудлын хүрээнд симпозиумыг явуулахад анхаарах болно.
Хэлэлцүүлгийг хөндлөнгөөс сонсож оролцох урилгыг УИХ-ын “77” гишүүн, мөн иргэний төлөөллийн нэг хэсэг нь болсон төрийн бус байгууллагууд, нам эвслүүд ба нийгмийн ухааны чиглэлээр суралцаж буй оюутан сурагчдад хүргүүлсэн болно.
Хүндэтгэн ёсолсон,
НОГООН ЭВСЭЛ ТББ-ын Ерөнхий Зохицуулагч /О.Бум-Ялагч/
Thursday, October 30, 2008
Wednesday, October 29, 2008
НҮБ-ын Хүний Эрхийн Дээд Комиссоос Монголын Засгийн газарт 7 сарын 1-ний үйл явдлын талаар ирүүлсэн захидал
НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГА ХҮНИЙ ЭРХИЙН ДЭЭД КОМИСС
ХҮНИЙ ЭРХИЙН ЗӨВЛӨЛИЙН
ТУСГАЙ ЖУРАМ
Телефакс: (41-22) 917 9006
Телеграмм: UNATIONS, GENEVE
Телекс: 41 29 62
Утас: (41-22) 917 9255
Хаяг:Үндэстнүүдийн Ордон CH-4544 Женев 10
Интернет www.ohchr.org
Email: urgent-action@ohchr.org
Дугаар: ALG/SO214(67-14)G/SO214 (53-21)
MNG 1/2008
2008 оны 8 дугаар сарын 18
/Албан бус орчуулга/
1293 Бэллэву
Чэмин дэс Моллиз 4
Женев дахь Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагад суугаа
Монгол улсын суурин төлөөлөгч
Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд
Эрхэмсэг ноён Данзанноров Болдбаатар танаа
Эрхэмсэг ноёнтон,
Үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй байх болон түүнийгээ илэрхийлэх эрх чөлөөг хамгаалан хөхиүлэн дэмжих Тусгай илтгэгчийн хувиар Ерөнхий Ассамблейн 60/251 тоот тогтоол болон Хүний Эрхийн Зөвлөлийн 7/36 болон 8/8 тоот зэрэг тогтоолыг үндэслэн эрүүдэн шүүх болон хүнлэг бус хэрцгийгээр харьцах, шийтгэсэн талаарх Тусгай илтгэгчийн хувиар таньтай харьцаж байгаа нь бидний хувьд нэр төрийн хэрэг билээ.
Үүнтэй холбогдуулан 2008 оны 7 дугаар сарын 1-ний өдөр танай Засгийн газраас онц байдал тогтоож ноён Доржсүрэн Энхбаяр, ноён Мөнх-Эрдэнэ Ренчиндагва, ноён Батсайхан Тогтох болон ноён Энхбаатар Цэрэгжавын аллагын талаар бидэнд ирүүлсэн мэдээллийг танай Засгийн газрын анхааралд толилуулмаар байна.
Бидэнд байгаа мэдээллээс харахад:
Сонгуулийн дараахь эсэргүүцэл илэрхийлэх яюцад Улаанбаатар хотноо ойролцоогоор 700 хүнийг баривчлан саатуулж, бас олон хүнийг гэмтээсэн байна. Сонгуулийн булхайд дургүйцсэн олон түмний эсэргүүцэл эмх замбараагүй байдал болон хувирахад Засгийн газраас 4 хоногийн онц байдал зарласан байна. Цагдаагийн албаныхан цугласан олныг тараахын тулд нулимс асгаруулах хий, резинен сум болон даралтат усаар шүршсэн байна. Үүний улмаас хэд хэдэн хүн хараагүй болж, зарим нь нүдэндээ бусад хүнд хөнгөн гэмтэл авсан байна. Онц байдал зарлахдаа хөл хорих тухай нийт иргэддээ болон тухайн үед гудамжинд байж байгаад баривчлан саатуулагдсан хувь хүмүүст мэдэгдэх тал дээр шаардлагатай арга хэмжээ авсангүй.
7 дугаар сарын 2-ны өдрийн өглөөний эхний цагуудад ноён Доржсүрэнг Энхбаяр, ноён Мөнх-Эрдэнэ Ренчиндагва, ноён Батсайхан Тогтох болон ноён Энхбаатар Цэрэгжав нарыг Улаанбаатар хотын төв гудамжинд эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан болж байсан газрын голомтоос холгүй газар буудаж амь насыг нь бүрэлгэсэн байна. Бидэнд байгаа мэдээлэл, тайлангаар тэднийг буудаж хөнөөхийн өмнө зэрлэг хэрцгийгээр зодож занчсан байх юм. Энэ хэргийн талаар цагдаагийн албан ёсны мөрдөн байцаалт дахин дахин хийгдсэн байна. Хэдий тийм ч, мөрдөн байцаалтын үр дүнг олон нийтэд хараахан ил болгоогүй байна.
Баривчлан саатуулагсадтай, тэдгээрийн дотор эмэгтэйчүүл болон хүүхдүүдтэй зүй бусаар харьцсан, зодож занчсан, жижиг өрөөнд олноор нь чихсэн, хоол ундгүй, уух ус ч өгөлгүй байлгаж байгаад үймээний явцад хүчирхийлэх үйл ажиллагаанд оролцсон тухайд өөрсдийг гэмт хэрэгт холбогдуулсан мэдүүлэгт гарын үсгийг хүчээр тулган зураалсан талаар маш олон тооны гомдол ирсээр байна. Монголын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль ямар нэг гэмт хэрэгт ял тулгахгүйгээр 72 цагийн турш хорих эрхийг олгож байна. Баривчлан саатуулагдсан тэдгээр хүмүүсийн олонхийг 72 цагийн дотор сулласан байна. Гэвч баривчлагдан саатуулагдсан хүмүүст тэр үед нь өмгөөлөгчөөр хангаагүй байна. Эсэргүүцлийн жагсаал цуглааны дараагаар жагсаал цуглааны үеэр хийгдсэн видео бичлэгийг үндэслэн нэмж хүмүүсийг баривчлан саатуулсан тухай тайланд дурьдсан байна. 7 сарын 4-ний өдрөөс эхлэн баривчлан саатуулагдсан 20 орчин хүмүүсийг суллахыг шаардсан дуугүй суулт иргэдийн дэмжлэг, гарын үсэг зуруулах зорилгоор өдөр тутма хийгдсэн байна. Суултанд оролцогсдын аюулгүй байдлын талаар өнөөдрийг хүртэл ямар нэг мэдээлэл ирээгүй боловч, тайван эсэргүүцлийг зохион байгуулсан 2 хүнийг Сүхбаатар дүүргийн шүүхээс зарлан дуудуулсан байна. Тэднийг 14 хоногоор урьдчилан хорих байран саатуулсан бөгөөд амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан гэх үндэслэлээр захиргааны хариуцлагад татагдсан байна.
Онц байдал зарласан үеэр Монголын Үндэсний радио, телевизээс бусад бүх радио, телевизийн үйл ажиллагааг хориглосон байна.
Дээр дурьдсан үйл явдлууд Монгол улсад үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй байх болон түүнийгээ илэрхийлэх эрх чөлөөг нухчин дарах шууд оролдлого байж болох тал дээр сэтгэл зовниж байгаагаа илэрхийлж байна.
Хэдийгээр дээр илэрхийлэгдсэн гомдол, буруутгалын талаар бид урьдчилан ямар нэг дүгнэлт хийхийг хүсэхгүй байгаа ч гэсэн дээр дурьдагдсан хүмүүсийн хүний үзэл бодолтой байх болон түүнийгээ илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөг Хүний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглалын 19 дүгээр зүйл болон Иргэний болон Улс төрийн Эрхийн талаарх Олон улсын конвенцийн 19 дүгээр зүйлд “Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө хүн бүрт байгаа. Энэхүү эрх чөлөө нь хил хязгаарт баригдалгүйгээр амаар болон хэвлэмэлээр, урлагийн бүтээлийн хэлбэрээр болон өөрийн сонгосон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр бүхий л төрлийн мэдээлэл болон үзэл бодол, итгэл үнэмшлээ эрж хайх, хүлээн авах болон цааш түгээх” гэж заасныг дурьдан тэдгээрт заагдсан үндсэн зарчмыг хэлбэрэлтгүй мөрдөж хэрэгжүүлэх тал дээр шаардлагатай бүхий л арга хэмжээ авахыг Эрхэмсэг ноёнтон таныг болон танай Засгийн газраас үүгээр шаардаж байна.
Иргэний болон Улс төрийн Эрхийн талаарх Олон улсын Конвенцийн 21 дүгээр зүйлийг хэлбэрэлтгүй хэрэгжүүлэхийг Эрхэмсэг ноёнтон таны Засгийн газраас бид үүгээр шаардаж байна. “Хүн бүр тайван жагсаал цуглаан хийх эрхтэйг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Ардчилсан нийгмийн хууль зөрчсөн хйигээд үндэсний болон олон нийтийн аюулгүй байдалд заналхийлсэн, олон нийтийн дэг журмын эрх ашгийн үүднээс олон түмний эрүүл мэнд болон бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалах ёс суртахууны үүднээс л биш бол дээр дурьдсан эрхийг эдэлж хэрэгжүүлэхэд аливаа саад тотгор тавих ёсгүй” гэсэн байгаа.
Цаашилбал, Дээр дурьдсан хүмүүсийн холбогдсон асуудал /хэрэг/-ын нөхцөл байдлын талаар Эрхэмсэг ноёнтон таны Засгийн газраас тодруулахыг бид үүгээр шаардаж байна. Аль ч улсын Засгийн газар иргэдийнхээ бие махбод болон оюун санааны аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах үүрэгтэй болохыг бид цохон тэмдэглэхийг хүсэж байна. Энэхүү эрх нь Хүний Эрхийн Түгээмэл Тунхаглал, Иргэний бол Улс төрийн Эрхийн талаарх Олон улсын Конвенци болон Эрүүдэн шүүх болон бусад Зэрлэг, Хүнлэг бус Доромжилсон харьцаа болон Шийтгэлийн Эсрэг Конвенци зэрэгт бүрнээ тусгагдсан байгаа.
Мөн Хүний Эрхийн Зөвлөлийн 8/8 тоот тогтоолын 1 дүгээр зүйлд “Эрүүдэн шүүлт болон бусад зэрлэг, хүнлэг бус, доромжилсон харьцаа болон шийтгэлийг аль ч цаг үед, хаана байгаагаас үл хамааран зөвтгөх шалтгаан байж болохгүй, буруушааж хориглох ёстой бөгөөд үүнийг Засгийн газруудыг ийн эрүүдэн шүүх болон бусад зэрлэг, хүнлэг бус болон доромжилсон харьцаа болон шийтгэлийг бүрмөхөн халж хориглохыг үүргийг нь үүгээр сануулж байна.” гэсэн заалтад танай Засгийн газрыг онцлон анхаарахыг хүсэж байна.
Дээр дурьдсан хүмүүсийн эрх эрх чөлөөг бүрэн бөгөөд баталгаатай эдлүүлэх, зөрчсөн талаарх баримт ил болсон ямар боловч холбогдох гэмт этгээдийг хуулийн хариуцлагад татаж ажиллахыг танай Засгийн газарт үүгээр сануулж байна. Ийм асуудал дахин давтуулахгүй тал дээр анхаарч ажиллахыг бас танай Засгийн газраас хүсэж байна.
Түүнчлэн, Хүнйи Эрхийн Зөвлөлөөс олгосон бүрэн эрхийнхээ дагуу манай сонорт хүргэгдсэн аливаа асуудалд тодруулга авах нь бидний үүрэг мөн. Бид Хүний Эрхийн Зөвлөлд дээрх үйл явдлын талаар илтгэх учиртай тул дараах асуудлаар таны зүгээс хамтран ажиллах болон албан ёсны байр сууриа хуваалцахыг үүгээр хүсэх байна. Үүнд:
1.Дээр дурьдсан дүгнэлтэд орсон баримтууд үнэн болох эсэх,
2.Дээр дурьдсан хохирогчид буюу тэдний нэрийн өмнөөс өргөдөл гомдол гаргасан эсэх,
3.Ямар нэг хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаа ажиллагаа явуулсан эсэх, шүүх эмнэлгийн эрүүл мэндийн үзлэг болон дээрх хэрэгтэй холбоотой бусад судалгаа шинжилгээ, хэрэв гарсан бол акт, үр дүн, тайлангийн талаарх нарийн ширийн зүйлийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хүргүүлнэ үү.
4.Иргэний болон Улс төрийн Эрхийн талаарх Олон улсын Конвенцид зааж баталгаажуулсан хүн бүрийн тайван жагсаал цуглаан хийх эрх, эрх чөлөөний талаар болон үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй байх болон түүнийгээ илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөний талаарх олон улсны хэм хэмжээ болон стандартуудтай төрийн албан хаагчдын авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, үйл хөдлөл хэрхэн нийцэж байсан талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг ирүүлнэ үү.
Жар хоногийн дотор хариу өгөхийг үүгээр хүсэж байна. Хүний Эрхийн Зөвлөлийн анхааралд хүргэх бидний гаргаж өгөх тайланд дээр дурьсан асуудал бүрээр танай Засгийн газрын албан ёсны байр суурь үнэн зөв тусахыг бид хүсч байна.
Бид энэ асуудалд хамаг ихээр анхаарал тавьж байгаа амлалтыг маань хүлээж авна уу.
/Гарын үсэг зурсан/
Үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй байх болон түүнийгээ илэрхийлэх
эрхийг хамгаалах болон хөхиүлэн дэмжих талаарх
Тусгай илтгэгч /Франк Ла Руе/
Эрүүдэн шүүх болон бусад зэрлэг дошгин
Хүнлэг бус хэрцгий харьцах, шийтгэх үйлдлийн талаарх
Тусгай илтгэгч /Манфрэд Новак/
[хоёр гарын хоёулаа зурагдсан байна]
Sunday, October 26, 2008
Earthjustice Joins in Fight to Stem Mining Pollution in Mongolia
Reprinted from http://www.earthjustice.org/library/features/earthjustice-joins-in-fight-to-stem-mining-pollution-in-mongolia.html?print=tEditor's Note: Mongolia's vast mining reserves are being plundered without much concern for mine safety and environmental issues. Earthjustice attorney Alice Thomas provides this special report on her efforts to halt those devastating practices.
Situated between Russia and China, Mongolia is characterized by the dramatic beauty of its landscape and the fortitude of its nomadic herdsmen, descendants of Ghengis Khan. But Mongolia's environment and culture are imperiled by what many, unfortunately, consider its most valuable asset -- its vast mining reserves. 
Mongolia is home to some of the largest mineral deposits in the world. The use of outdated mining technologies and illegal mining practices has resulted in significant adverse impacts on the country's fragile watersheds and pastureland upon which its indigenous herders and their livestock rely. (Mongolia receives about 22,000 cubic meters of water per square kilometer of territory, placing it among the lowest 24 countries in the world in terms of water resources.) Moreover, the situation is likely to grow worse. The opening-up to foreign investment in 1997 -- and the discovery of some of the world's largest deposits of coal, uranium, copper, and gold -- has led to an explosion in the mining sector. Thousands of exploration licenses have been issued to foreign mining companies from China, Russia, the United States, Canada, and elsewhere eager to exploit these vast resources.
To address this threat, Earthjustice's International Program is working with Mongolian lawyers to strengthen their litigation skills and help them participate more effectively in the mine licensing and environmental impact assessment processes.
In September, Earthjustice conducted a two-day workshop with lawyers from the Mongolian Center for Human Rights and Development (CHRD), a non-governmental, human rights organization located in Ulaan Baatar. CHRD lawyers have brought the first legal cases to force the clean-up of abandoned mining sites and to ensure ongoing mining operations are conducted legally and responsibly.
In addition to training, Earthjustice lawyers provided input into specific CHRD cases, helping them to trouble shoot and develop case strategies. CHRD recently won its first case, convincing the court to order the clean-up of an abandoned gold mine. Earthjustice is now assisting CHRD's legal team in developing a strategic plan, and exploring ways to further cooperate in the future.
--------------------------------------------------------------------------------
Earthjustice 426 17th Street, Oakland, CA 94612 | 1.800.584.6460 | info@earthjustice.org
Earthjustice is a non-profit public interest law firm dedicated to protecting the magnificent places, natural resources, and wildlife of this earth and to defending the right of all people to a healthy environment. We bring about far-reaching change by enforcing and strengthening environmental laws on behalf of hundreds of organizations and communities.
Wednesday, October 22, 2008
Дамдинсүрэнгийн БОЛДХУЯГ Танаа
МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ НОГООН ХӨДӨЛГӨӨН - MONGOLIAN GREEN MOVEMENT
Огноо 10/17/2008 № 01/99 Улаанбаатар хот
Дамдинсүрэнгийн БОЛДХУЯГ Танаа
Азийн гуч гаруй орны тэргүүний сэтгүүлчдийн төлөөллийг эгнээндээ нэгтгэсэн Азийн Сэтгүүлчдийн холбоо хэмээх байгууллагыг бид сайн мэднэ. Энэ оны 10 дугаар сард болсон чуулга уулзалтаараа дэлхий нийтийг хамарсан цаг уурын өөрчлөлт, байгаль экологийн асуудлаар засгийн газруудын авсан үүрэг амлалт, хийсэн олон улсын гэрээ хэлэлцээр, конвенци зэргээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийг шаардсаныг Монголын Үндэсний Ногоон Хөдөлгөөн талархан хүлээж авсан билээ. Үзэл бодол нэгт нөгөөтэйгүүр хамгийн олон хүн амын бүхий Ази тивийн шилдэг сэтгүүлчдийн ийм байгууллагаас “Хэвлэлийн эрх чөлөө”-ний оны шагнал хүртэнэ гэдэг нэр төрийн хэрэг билээ. Монголын сэтгүүлчдээс түүчээ болон энэ нэр хүнд бүхий олон улсын шагналыг авсанд баяр хүргэхийн ялдамд булган сүүлтэй байхын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлсэн,
Тэргүүн /Доктор А.САРУУЛ/
Гэрлэх ёслолын ордон, 3 тоот
Улаанбаатар 49-18 Утас/Факс: 00976 70110680
Монгол E-mail: asaruul@yahoo.com
Огноо 10/17/2008 № 01/99 Улаанбаатар хот
Дамдинсүрэнгийн БОЛДХУЯГ Танаа
Азийн гуч гаруй орны тэргүүний сэтгүүлчдийн төлөөллийг эгнээндээ нэгтгэсэн Азийн Сэтгүүлчдийн холбоо хэмээх байгууллагыг бид сайн мэднэ. Энэ оны 10 дугаар сард болсон чуулга уулзалтаараа дэлхий нийтийг хамарсан цаг уурын өөрчлөлт, байгаль экологийн асуудлаар засгийн газруудын авсан үүрэг амлалт, хийсэн олон улсын гэрээ хэлэлцээр, конвенци зэргээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийг шаардсаныг Монголын Үндэсний Ногоон Хөдөлгөөн талархан хүлээж авсан билээ. Үзэл бодол нэгт нөгөөтэйгүүр хамгийн олон хүн амын бүхий Ази тивийн шилдэг сэтгүүлчдийн ийм байгууллагаас “Хэвлэлийн эрх чөлөө”-ний оны шагнал хүртэнэ гэдэг нэр төрийн хэрэг билээ. Монголын сэтгүүлчдээс түүчээ болон энэ нэр хүнд бүхий олон улсын шагналыг авсанд баяр хүргэхийн ялдамд булган сүүлтэй байхын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлсэн,
Тэргүүн /Доктор А.САРУУЛ/
Гэрлэх ёслолын ордон, 3 тоот
Улаанбаатар 49-18 Утас/Факс: 00976 70110680
Монгол E-mail: asaruul@yahoo.com
Tuesday, October 21, 2008
Ухнын сексийг дэмжсэн нь
ЯМАА ГЭЖ ЯМАР АМЬТАН БЭ?
Ямаа янзын амьтан. Хvйтэн хошуутай мал. Бусдыгаа бодвол новшийн зантай, хvн муутай гэдэг шиг мал муутай хэмээн vзнэ. Тиймдээ ч хонин сvрэг доторх цєєнх байсаар ирсэн. Євсний сор, усны тунгалагт удаан хониноос тvрvvлж хvрнэ. Ямаа олон байвал хонь таргалдаггvй. Ямаа гэдэг vгийн vндэс “ямба”-тай нэг байх. Ямбатай ч амьтан даа, ямаа гуай. Сэлмэн эвэрт Сэнгээ баатар єлсвєл гэрийн бvрээс ч тэсгээхгvй. Ямаа эцэг євєг болсон янгиртайгаа адилхан уулчин. Хад чулуу дамжин харайж, тэрэг, гэр дээр vсрээд гарчихна. Бvр гэрт орж ирээд авдар дээрх толинд зvсээ хараад зогсчихно гээч. Хонь шиг номхон гэдгээс цааш муу vг байдаггvй бол адтай, адайр ямааг оруулсан хэлц, хэллэг олон.
“Ямаа туйлаад янгиа эвдэхгvй”, “Ишиг эврээ ургахаар эхийгээ мєргєнє” гэж ярина. Битгий ухнадаад байгаарай гэхээс буурдахаа боль, бухлахаа азна гэж болдоггvй. Ботго бєх нь сэрийхээр аав буурыгаа доош хийнэ, унаганы туурай бэхжихээр ээжээсээ тvрvvлж онгирно гэх зэрэг бусад малын тухай єєдгvй маягийн vг алга. “Ямааны мах халуун дээрээ” гэсэн анхааруулгын vг бий. Махыг нь тогооноос гаргангуут, fast food маягаар гялс идэхгvй бол сум харвана шvv гэсэн анхааруулгын мессеж юм. Долгор эмээ долоон ямаагаа саагаад гэх буюу онгиргон сагсуу ишигний vлгэр зохиол их байдаг, хошин шогийн объект л гэсэн vг. Сvvгээр нь архи, ааруул, зарим нутагт єрєм ч хийнэ. Ноолуурыг эс тооцвол ашиг шимээр хонинд хvрэхгvй мал.
ТАВАН ХОШУУ МАЛЫН VНДЭСНИЙ ЗЄВЛЄГЄЄН/Фельетон/
Азарга, гvv хоёр: Биднийг молор эрдэнэ энэ тэр гэж хєєргєдєг ч цалин байхгvй. Хэдхэн хурдан морь, бусад ердийн адуу хоёрын хооронд амьжиргааны тvвшний ялгаа их байна. Ямаа ургамлын vндсийг идэж, цєлжvvлдэг мєртлєє цалин авахыг ойлгохгvй байна. Байгаль орчны яамнаас ямаа тус бvрийг 5000 тєгрєгєєр торгодог бол зvгээр.
Буур: Харин ч бид хамгийн цєєхєн тоотой мал шvv. Хоёр бєхтэй бид дэлхийд цєєхєн. Пунцагийн Бадарчийн шvлэг мvлэг хvртэл бий. Том биетэй, тоо цєєтэйгээр бид сард 50 мянгын цалин авна. Эсвэл ботгоны мєнгє єг. Олон авгайтай зовж байна. Нялхсын эндэгдэл их. Зєвшєєрєхгvй бол тэмцлийн хурц хэлбэрт шилжиж, орсон буурнуудын атак хийнэ шvv.
Vнээ: За, арай ч дээ. Тэгвэл сvv уухаа больчих. Євєр¬монголын меламинтай сvvндээ хордоцгоо. Эхчvvд бид хvмvvсийг, єєрсдийнхєє тугалтай давхар сvvгээр хангаж байна. Vнээдvvдэд алдарт эхийн тэтгэмж олгоё.
Хонь: Биднийг vргэлж алж иддэг мєртлєє ямааг болохоор самначихаад л дураар нь тавьж байна. Сvрэг дотроо бид цєєнх боллоо. Дандаа захаар нь хэвтэж салхи, жаврыг нь хаана. Бид сvрэг бvрт Хонины намын vvр байгуулж, цєєнхийн бvлэгтэй болно. Хамтарсан сvрэг, бvдvvн бvлэг гэдэг ойлголт бол байхгvй шvv.
Ямаа: Та бvхнийг маань байгалийн гарал угсаагаар ялгаварлан гадуурхсанд УИХ-ын гишvvдийн ємнєєс уучлал гуйж байна. Бид адилхан л мал шvv дээ. Хvмvvсийн л хийж буй ажил. Орон нутгийн хурлын сонгуульд бидний нуруун дээр ургадаг юм хэрэг болсон юм билээ л дээ. Цалинг эзэн авахаас бид ч авахгvй. Яахав болохгvй бол бvгдээрээ хамт тэмцэе. Болохгvй бол Солонгосын виз хєєцєлдєцгєєе.
Зєвлєгєєнд оролцогчид ялгаварлан гадуурхахын эсрэг байгаагаа илэрхийлж, нэгдсэн хоороор мєєрч, янцгааж, буйлж, майлцгаав.
Ямааны тоо толгойг зах зээл єсгєсєн. Єнгєрсєн онд 18 сая ямаа тоологдсон. Дєчин сая малын тал нь ямаа болсон байна. Таван хошуу мал гэж ярих утга бага болжээ. Ямаа болон дєрвєн хошуу мал гэвэл зохино. Баянхонгор чигт бол алдарт улаан ямаанаас єєр мал бараг vгvй мэт тийм олуулаа амьтан. Ямаа ургамлын vндсийг нь иднэ. Сэнгээ баатрууд бэлчсэн газраа УИХ-ын гишvvн Д.Дамба-Очирын компани Лvнгийн замыг баллаж хаясан шиг тамлана. Социализмын vед ямааны vvлдэр угсаа, шилмэл омог, удмын санг анхаарч, нэгдэл бvрт зоотехникч Дуламсvрэнгvvд ажиллаж байлаа. Тоо толгойн хувьд тєлєвлєгєєт нийгэм, нэгдлийн vед долоон саяас хэтэрч байгаагvй. Чанартай, нарийн ноолуур гаргаж авахад л анхаардаг байсан юм.
НООЛУУРЫН VЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ЭХЛЭЛ
Дайны тєлбєрт “Говь” vйлдвэрийг Японоос авснаар ноолууран бvтээгдэхvvн экспортын гол барааны нэг болсон. Хорин долоон жилийн ємнє БНМАУ-д ноолуураар эцсийн бvтээгдэхvvн хийж эхэлсэн. Экспортыг нэмэгдvvлэх vйлдвэр байгуулах, инженер ажилтан бэлтгэх, мэргэжилтэн урих хэлцлийг хєрєнгєтєн оронтой хийсэн нь тэр vедээ том эр зоригт тооцогдоно. ХХVЯ-ны сайд асан Паавангийн Дамдин гол автор нь. Сvvлд нь “Говь”-ийн захирлаар ажиллаж байсан, ХХVЯ-ны Хєнгєн vйлдвэрийн хэлтсийн дарга Б.Ёндонжамц нарын хамт Японд очиж, vйлдвэрийг нь сонгон, гэрээ хэлцэл хийж байжээ. Одоогийн УИХ-ын гишvvн Ц.Сэдваанчиг, Д.Ганхуяг нар ч “Говь”-ийн шугамаар хаалттай цагт Японд сурч, инженерvvд болцгоосон хэрэг. Хятад ч мєн 1981 онд Євєрмонголын Ордост ноолуур угаах, самнах, утас ээрэх, эцсийн бvтээгдэхvvн хийх анхны vйлдвэрээ байгуулсан. Монгол, Хятад хоёр гарааны ижил шугаман дээр эхэлсэн. Хоёр улсын энэ салбарын тvvх яг адилхан 27 жил. Нэг шугамнаас эхэлсэн ч єнєєдєр байдал ёстой тэмээ ямаа шиг зєрvvтэй байна.
ЯМАА ЯАГААД ОЛШИРСОН БЭ?
Сvргээсээ шєлний хонь авахдаа нэгдлийн даргаар цохуулж, тєл алдсаны тєлєє шоронд явж, сvv цєцгийний норм биелvvлэхгvй бол сонинд гардаг цаг vе нэгдэлтэйгээ хамт єнгєрсєн. Социализмын vед Сталин 200 сая малтай болохыг тушаагаад ч, улсаараа малчин болж, хvнийг 2 дугаарт тавиад ч 25 саяас хэтэрч vзээгvй юм. Малчдад нь хувьчилж, нэгдлvvдийг тарааснаар зах зээл нь зохицуулдаг болсон. Тэмээний тавхай Хятадад vнэд ороход хоёр бєхтvvдийн тоо толгой Монголд багасч байх жишээтэй. Vндсэн хууль баталсан АИХ-ын 430 орчим депутатын олонхи нь хар госчоомтой мєртлєє цагаан оймс гялалзуулсан нэгдлийн дарга нар байсан учраас малыг тєрийн хамгаалалтанд авч орхисон. Хvнийг хойшоо тавьж, малыг дээрээ залсан сэтгэхvй одоо ч хэвээрээ. Арвайхээрт “Арвагар хээр” морины суварга байгуулаад дуусч байна. Хурдан л болохоос нvvрэндээ vстэй адгуус нь бурхан болж, оюун ухаант хvн нь vхэж талийсан малдаа мєргєх ёстой. Ноолуур нь бэлэн мєнгє болдог учир малчид ямааг vржvvлээд єгсєн хэрэг. 2006 онд 15 сая байсан ямааны тоо энэ жил 18 саяд хvрчээ. Жилдээ ямааны тоо толгой 20 хувиар нэмэгдэж, ухнуудын ажил гэж ундарч єгч байна.
ХЯТАД УХААН, МОНГОЛ УХНА БУЮУ НООЛУУРЫН ЗАХ
Ямааны ноолуур Хятадын мєнгєєр эргэлтэнд орж байна. Ашгаа дагаж тоо толгой нь єссєн. Тvvхийнхээ туршид тvvхий эдийн бааз байсан монгол уламжлал давтагдлаа. Зєвлєлт рvv хєлєєр нь тууж, хилийн ойролцоох махкомбинатуудад амьдаар нь тушааж, дэлхийн зах зээлийн vнээс илт хямдаар арьс шир, vс ноос тушаадаг байсан бол одоо Хятадын тvvхий эдийн бааз болсон. Жилдээ 4500-5000 тонн ноолуур авна. Ерэн хувийг нь тvvхийгээр нь, эсвэл угааж самнаад Хятад руу гаргана. Ердєє 10 хувиар нь цамц, ороолт, малгай зэрэг нэмvv єртєг шингэсэн эцсийн бvтээгдэхvvн хийнэ. Япон, Италийн техник, технологи, хєрєнгє оруулалттай “Говь”, “Гоёо”, “Буян” зэрэг компаниуд ажиллаж байна. Тэд ямаа бvрийн нуруун дээрх ноолорсон vсний 10 хувиар нь л бvтээгдэхvvн хийдэг гэсэн vг. Жижиг, дунд vйлдвэрvvд нэлээд бий ч ноолууран утсаа Хятадаас авдаг. Том vйлдвэрvvд нь єєрс¬дийнхєє бvтээгдэхvvнийг хийх утсаа ээрнэ. Дэлхийн ноолуурын зах зээл 15 тэрбум доллар орчим. Монголчууд vvний 2-3 хувийг эзэлнэ. Ноолуурын зах зээлээс монголчуудад ноогддог нь 200 сая доллараас давдаггvй. Дэлхийн ноолуурын 35 хувийг ямбатай ямаанаасаа самнаж гаргах атлаа авч буй хувь, эзэлж байгаа хэмжээ нь 2 хувь. Италичууд єндєр vнэтэй, тансаг хэрэглээний зах зээлийг хянана. Милан, Венец, Ромоор дvvрэн ямаа бэлчинэ гэж мэдээж байхгvй. Нэмvv єртгийг л бий болгож чаддагтаа байна. Ноолууран пиджакан дээрх итали шошго 10 мянган долларын vнэд хvрэх нь ердийн зvйл. Бодит єртєгт зарчмын ялгаа алга. Монголд ч, Италид ч 250 грамм ноолууран утсаар цамц хийнэ. Нэмvv єртгийг бий болгож чаддагтаа л байна. Тvvхий эдийн 30 хувийг 18 сая ямаанаасаа гаргадаг Монгол энэ том зах зээлээс 200 сая доллар олж чаддаггvй учир ч энд байгаа юм. Италичууд хямдхан ажиллах хvчтэй хятадуудаар оёулаад, шошгоо тавьж, Fashion tv, загварын ертєнцєєр гайхуулаад ашиг олчихдог л гэсэн vг. Масс vйлдвэрлэлийг хятадууд хянаж байна. Хятадын бодлого тун эвгvй. Монголын ноолуурыг тэд л хянана. Манай ноолууртай хольж утас гаргаж авах, масст зориулсан захаа хянах нь тэр чигээрээ бодлого. 2000 оноос ємнє арьс ширний 80 гаруй vйлдвэр Монголд ажиллаж байлаа. Гэнэт малчдын магнай тэнийж, хонины нэхий, vхрийн шир зэрэг нь дэлхийн зах зээлийн vнээс ч илvv тэнгэрт хадсан. Магнай тэнийлгэсэн “буянтан”-ууд нь хужаа нар байсан юм. Vндэсний vйлдвэрvvдийг тvvхий эдийнх нь vнийг єсгєх замаар сєхрvvлэх тактик байндаа туслаа. Ная гаруй vйлдвэрээс хоёр нь vлдэж, єр авлага, аваагvй цалин, цоожтой хаалга, шарилжтай хашаа vлдэх нь тэр. Энэ жил ноолуурын vнэ унасан нь vндсэндээ хятадуудын тоглоом. Олимп болсон, малын гаралтай тvvхий эдийг нэвтрvvлэхэд хяналтаа чангаруулсан, цєлжилттэй тэмцэж байна зэрэг нь зvгээр л шалтаг. Монгол ямаа нутгаа цєлмєж, ургамлын vндэс устгадаг ч нуруун дээр нь ургасан ноолуур яахаараа Хятадын цєлжилтийг нэмэх ёстой билээ гэх мэт энгийн тайлбараар нотолж болно. Гадаад хvчин зvйл бол байна. Дэлхийн дулаарал пvнхийсэн халуун хувцасны эрэлтийг багасгасан. Санхvvгийн хямрал нvvрлэж, хэрэглээний эдийн засаг хумигдаж байна.
УХНАДСАН БОДЛОГО 30 ТЭРБУМ
Бодлого гэдэг нєхцєл байдлыг бvрэн цэгнэж, сайн vр дvнд хєтлєх ухаан. Ямааны цалин бол цуйвангийн зєвхєн манжин нь амттай бол гурил, давсаар яахав гэсэнтэй адил єрєєсгєл шийдвэр гэж vндэсний vйлдвэрлэгчид vзэж байна. Ухаанд нь ухна ишиг унаж vхсэн гэдэг хэлц энд яг зохино гэж эгдvvцсэн бизнесмэн нэмж хэллээ.
Тvvхий эдийг нь хиймлээр єндєр vнэтэй байлгах гэсэн зорилго нь ухвар мєчид шийдвэр болж байна. Vйлдвэрлэгчид яах болж байна аа? гэсэн асуулт. Нэмvv єртєг бий болгож, татвар тєлж, ажлаар хангаж, тvvхий эдээр биш эцсийн бvтээгдэхvvнээр єрсєлдєх оролдлого, vндэсний vйлдвэрийг дэмжих уриа зорилго энэ шийдвэрийн хаанаас гээгдэв ээ? Эцсийн бvтээгдэхvvн болгож, экспортоо нэмэгдvvлэх боломжтой цєєхєн салбарын нэг нь ноолуурын vйлдвэрлэл. “Монгол брэндээр дэлхийг гоёх” хувийн хэвшлийнхний ажлыг тєр харахгvй л байна. Эсвэл нvдээ тас аньж байгаа хэрэг. Автобусанд суулгvй арав хорин жил болж, ард тvмнээс тасарсан шийдвэр гаргагчид амьдрал дээр ноолуурын vнэ нэмэгдэнэ гэсэн баталгаа єгч чадахгvй. Хятадын мєнгийг гар дээрээ тавьсан хэдэн ченжvvд илvv ухаантай. Засаг алдагдлыг чинь даасан, ноолуураа 25 мянгаар єг гээд амаа нийлvvлчихнэ.18 сая ямаа бvхэнд 17 микроноос бага нарийн ноолуур байхгvй. Эрлийз ямаанаас ноолуур биш ангор гарна. Малын удмын сан алдагдсанаас эрлийзжиж, нарийн ноолуургvй ямаа олширсон. Тэгээд ч бас цалин єгнє. Ченжvvд бол эрлийз ямааныхыг ялгаад шидчихнэ. Малчид хурал зєвлєгєєн хийгээд ч vнийн нэгдсэн ханш тогтоож чадахгvй. Vр дvн нь дотоод зах зээлээ хамгаалах биш тавьж тууж, Хятадыг дэмжсэнээр тодорхойлогдож байна. Ингэхэд аль vндэсний vйлдвэрийг дэмжих ёстой вэ, Монголын парламент. Гучин тэрбум бол утас ээрэх итали технологитой гурван vйлдвэр байгуулах мєнгє. Єєрсдєє тvvхий эдтэй байж, хятадуудаас утас авна гэдэг алдагдал, гутамшиг. Єрсєлдєєний боломж эндээс алдагдана. Хятад утсаар хvзvvгээ боолгочихоод єрсєлдєх тухай бодох ч сєхєє алга. “Гоёо” компани Италийн Моника Капиллинигийн загваруудаар vйлдвэрлэл явуулж, Соёлмаатай гэрээ байгуулж, Ромоос авчирсан машинуудаараа єнгє, будаг, чанараараа єрсєлдєхєєр зvтгэвч бодлогын дэмжлэгээр єнчин. Монголын тєр ядаж єрсєлдєгч Хятадыг дэмждэггvй сэн бол “Буян”-гийн Марубенид тєлєх єрєєс болж Засгийн газар Лондонгийн шvvхэд дуудагдахгvй ч байсан юм бил vv? гэх мэт алдагдсан боломж, аваагvй ашиг хєвєрнє. Ноолуурын vнийг ч єсгєсєн юмгvй, Хятадыг тэтгэж, vндэсний vйлдвэрvvдээ тvлхсэн гучин тэрбум татвар тєлєгчдийн хєрєнгє МАХН Орон нутагт ялах тєсєв ч биш. Ямаа, ноолуур гэдэг бизнес. Шударга ёсыг бодвол дуучдын CD-ний борлуулалтын алдагдлыг нєхєж, шатсан бизнесмен, бvтээгдэхvvнийх нь vнэ унасан компаниудад мєнгє тараах хэрэгтэй л болж байна. Цєлжилтийг сааруулах тєсєл, Ногоон хэрэм хєтєлбєр, гол горхи, цэвэр усаа хадгалах хамгаалах зорилтууд, нэгдэн орсон олон улсын гэрээ хэлцлийн тухай тєр засаг аль амаараа дуугарчихаад мартчихав аа. Тєсвийн зардлыг бууруулах, хямрал нvvрлэсэн vед иргэдийн хадгаламжийг хийсгэж мэдэх, бvх эдийн засгийг доголдуулж болзошгvй банкуудыг дэмжих, бизнесийг ялгаварлахгvй байх, тєр хошуу, хуруу хоёроо татах, дотоод зах зээлээ хамгаалах гэх мэт хэрэгцээ шаардлага, суурь зарчмууд ухна ишгийн замаар орлоо.
Д.Болдхуяг
Ямаа янзын амьтан. Хvйтэн хошуутай мал. Бусдыгаа бодвол новшийн зантай, хvн муутай гэдэг шиг мал муутай хэмээн vзнэ. Тиймдээ ч хонин сvрэг доторх цєєнх байсаар ирсэн. Євсний сор, усны тунгалагт удаан хониноос тvрvvлж хvрнэ. Ямаа олон байвал хонь таргалдаггvй. Ямаа гэдэг vгийн vндэс “ямба”-тай нэг байх. Ямбатай ч амьтан даа, ямаа гуай. Сэлмэн эвэрт Сэнгээ баатар єлсвєл гэрийн бvрээс ч тэсгээхгvй. Ямаа эцэг євєг болсон янгиртайгаа адилхан уулчин. Хад чулуу дамжин харайж, тэрэг, гэр дээр vсрээд гарчихна. Бvр гэрт орж ирээд авдар дээрх толинд зvсээ хараад зогсчихно гээч. Хонь шиг номхон гэдгээс цааш муу vг байдаггvй бол адтай, адайр ямааг оруулсан хэлц, хэллэг олон. “Ямаа туйлаад янгиа эвдэхгvй”, “Ишиг эврээ ургахаар эхийгээ мєргєнє” гэж ярина. Битгий ухнадаад байгаарай гэхээс буурдахаа боль, бухлахаа азна гэж болдоггvй. Ботго бєх нь сэрийхээр аав буурыгаа доош хийнэ, унаганы туурай бэхжихээр ээжээсээ тvрvvлж онгирно гэх зэрэг бусад малын тухай єєдгvй маягийн vг алга. “Ямааны мах халуун дээрээ” гэсэн анхааруулгын vг бий. Махыг нь тогооноос гаргангуут, fast food маягаар гялс идэхгvй бол сум харвана шvv гэсэн анхааруулгын мессеж юм. Долгор эмээ долоон ямаагаа саагаад гэх буюу онгиргон сагсуу ишигний vлгэр зохиол их байдаг, хошин шогийн объект л гэсэн vг. Сvvгээр нь архи, ааруул, зарим нутагт єрєм ч хийнэ. Ноолуурыг эс тооцвол ашиг шимээр хонинд хvрэхгvй мал.
ТАВАН ХОШУУ МАЛЫН VНДЭСНИЙ ЗЄВЛЄГЄЄН/Фельетон/
Азарга, гvv хоёр: Биднийг молор эрдэнэ энэ тэр гэж хєєргєдєг ч цалин байхгvй. Хэдхэн хурдан морь, бусад ердийн адуу хоёрын хооронд амьжиргааны тvвшний ялгаа их байна. Ямаа ургамлын vндсийг идэж, цєлжvvлдэг мєртлєє цалин авахыг ойлгохгvй байна. Байгаль орчны яамнаас ямаа тус бvрийг 5000 тєгрєгєєр торгодог бол зvгээр.
Буур: Харин ч бид хамгийн цєєхєн тоотой мал шvv. Хоёр бєхтэй бид дэлхийд цєєхєн. Пунцагийн Бадарчийн шvлэг мvлэг хvртэл бий. Том биетэй, тоо цєєтэйгээр бид сард 50 мянгын цалин авна. Эсвэл ботгоны мєнгє єг. Олон авгайтай зовж байна. Нялхсын эндэгдэл их. Зєвшєєрєхгvй бол тэмцлийн хурц хэлбэрт шилжиж, орсон буурнуудын атак хийнэ шvv.
Vнээ: За, арай ч дээ. Тэгвэл сvv уухаа больчих. Євєр¬монголын меламинтай сvvндээ хордоцгоо. Эхчvvд бид хvмvvсийг, єєрсдийнхєє тугалтай давхар сvvгээр хангаж байна. Vнээдvvдэд алдарт эхийн тэтгэмж олгоё.
Хонь: Биднийг vргэлж алж иддэг мєртлєє ямааг болохоор самначихаад л дураар нь тавьж байна. Сvрэг дотроо бид цєєнх боллоо. Дандаа захаар нь хэвтэж салхи, жаврыг нь хаана. Бид сvрэг бvрт Хонины намын vvр байгуулж, цєєнхийн бvлэгтэй болно. Хамтарсан сvрэг, бvдvvн бvлэг гэдэг ойлголт бол байхгvй шvv.
Ямаа: Та бvхнийг маань байгалийн гарал угсаагаар ялгаварлан гадуурхсанд УИХ-ын гишvvдийн ємнєєс уучлал гуйж байна. Бид адилхан л мал шvv дээ. Хvмvvсийн л хийж буй ажил. Орон нутгийн хурлын сонгуульд бидний нуруун дээр ургадаг юм хэрэг болсон юм билээ л дээ. Цалинг эзэн авахаас бид ч авахгvй. Яахав болохгvй бол бvгдээрээ хамт тэмцэе. Болохгvй бол Солонгосын виз хєєцєлдєцгєєе.
Зєвлєгєєнд оролцогчид ялгаварлан гадуурхахын эсрэг байгаагаа илэрхийлж, нэгдсэн хоороор мєєрч, янцгааж, буйлж, майлцгаав.
Ямааны тоо толгойг зах зээл єсгєсєн. Єнгєрсєн онд 18 сая ямаа тоологдсон. Дєчин сая малын тал нь ямаа болсон байна. Таван хошуу мал гэж ярих утга бага болжээ. Ямаа болон дєрвєн хошуу мал гэвэл зохино. Баянхонгор чигт бол алдарт улаан ямаанаас єєр мал бараг vгvй мэт тийм олуулаа амьтан. Ямаа ургамлын vндсийг нь иднэ. Сэнгээ баатрууд бэлчсэн газраа УИХ-ын гишvvн Д.Дамба-Очирын компани Лvнгийн замыг баллаж хаясан шиг тамлана. Социализмын vед ямааны vvлдэр угсаа, шилмэл омог, удмын санг анхаарч, нэгдэл бvрт зоотехникч Дуламсvрэнгvvд ажиллаж байлаа. Тоо толгойн хувьд тєлєвлєгєєт нийгэм, нэгдлийн vед долоон саяас хэтэрч байгаагvй. Чанартай, нарийн ноолуур гаргаж авахад л анхаардаг байсан юм.
НООЛУУРЫН VЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ЭХЛЭЛ
Дайны тєлбєрт “Говь” vйлдвэрийг Японоос авснаар ноолууран бvтээгдэхvvн экспортын гол барааны нэг болсон. Хорин долоон жилийн ємнє БНМАУ-д ноолуураар эцсийн бvтээгдэхvvн хийж эхэлсэн. Экспортыг нэмэгдvvлэх vйлдвэр байгуулах, инженер ажилтан бэлтгэх, мэргэжилтэн урих хэлцлийг хєрєнгєтєн оронтой хийсэн нь тэр vедээ том эр зоригт тооцогдоно. ХХVЯ-ны сайд асан Паавангийн Дамдин гол автор нь. Сvvлд нь “Говь”-ийн захирлаар ажиллаж байсан, ХХVЯ-ны Хєнгєн vйлдвэрийн хэлтсийн дарга Б.Ёндонжамц нарын хамт Японд очиж, vйлдвэрийг нь сонгон, гэрээ хэлцэл хийж байжээ. Одоогийн УИХ-ын гишvvн Ц.Сэдваанчиг, Д.Ганхуяг нар ч “Говь”-ийн шугамаар хаалттай цагт Японд сурч, инженерvvд болцгоосон хэрэг. Хятад ч мєн 1981 онд Євєрмонголын Ордост ноолуур угаах, самнах, утас ээрэх, эцсийн бvтээгдэхvvн хийх анхны vйлдвэрээ байгуулсан. Монгол, Хятад хоёр гарааны ижил шугаман дээр эхэлсэн. Хоёр улсын энэ салбарын тvvх яг адилхан 27 жил. Нэг шугамнаас эхэлсэн ч єнєєдєр байдал ёстой тэмээ ямаа шиг зєрvvтэй байна.
ЯМАА ЯАГААД ОЛШИРСОН БЭ?
Сvргээсээ шєлний хонь авахдаа нэгдлийн даргаар цохуулж, тєл алдсаны тєлєє шоронд явж, сvv цєцгийний норм биелvvлэхгvй бол сонинд гардаг цаг vе нэгдэлтэйгээ хамт єнгєрсєн. Социализмын vед Сталин 200 сая малтай болохыг тушаагаад ч, улсаараа малчин болж, хvнийг 2 дугаарт тавиад ч 25 саяас хэтэрч vзээгvй юм. Малчдад нь хувьчилж, нэгдлvvдийг тарааснаар зах зээл нь зохицуулдаг болсон. Тэмээний тавхай Хятадад vнэд ороход хоёр бєхтvvдийн тоо толгой Монголд багасч байх жишээтэй. Vндсэн хууль баталсан АИХ-ын 430 орчим депутатын олонхи нь хар госчоомтой мєртлєє цагаан оймс гялалзуулсан нэгдлийн дарга нар байсан учраас малыг тєрийн хамгаалалтанд авч орхисон. Хvнийг хойшоо тавьж, малыг дээрээ залсан сэтгэхvй одоо ч хэвээрээ. Арвайхээрт “Арвагар хээр” морины суварга байгуулаад дуусч байна. Хурдан л болохоос нvvрэндээ vстэй адгуус нь бурхан болж, оюун ухаант хvн нь vхэж талийсан малдаа мєргєх ёстой. Ноолуур нь бэлэн мєнгє болдог учир малчид ямааг vржvvлээд єгсєн хэрэг. 2006 онд 15 сая байсан ямааны тоо энэ жил 18 саяд хvрчээ. Жилдээ ямааны тоо толгой 20 хувиар нэмэгдэж, ухнуудын ажил гэж ундарч єгч байна.
ХЯТАД УХААН, МОНГОЛ УХНА БУЮУ НООЛУУРЫН ЗАХ
Ямааны ноолуур Хятадын мєнгєєр эргэлтэнд орж байна. Ашгаа дагаж тоо толгой нь єссєн. Тvvхийнхээ туршид тvvхий эдийн бааз байсан монгол уламжлал давтагдлаа. Зєвлєлт рvv хєлєєр нь тууж, хилийн ойролцоох махкомбинатуудад амьдаар нь тушааж, дэлхийн зах зээлийн vнээс илт хямдаар арьс шир, vс ноос тушаадаг байсан бол одоо Хятадын тvvхий эдийн бааз болсон. Жилдээ 4500-5000 тонн ноолуур авна. Ерэн хувийг нь тvvхийгээр нь, эсвэл угааж самнаад Хятад руу гаргана. Ердєє 10 хувиар нь цамц, ороолт, малгай зэрэг нэмvv єртєг шингэсэн эцсийн бvтээгдэхvvн хийнэ. Япон, Италийн техник, технологи, хєрєнгє оруулалттай “Говь”, “Гоёо”, “Буян” зэрэг компаниуд ажиллаж байна. Тэд ямаа бvрийн нуруун дээрх ноолорсон vсний 10 хувиар нь л бvтээгдэхvvн хийдэг гэсэн vг. Жижиг, дунд vйлдвэрvvд нэлээд бий ч ноолууран утсаа Хятадаас авдаг. Том vйлдвэрvvд нь єєрс¬дийнхєє бvтээгдэхvvнийг хийх утсаа ээрнэ. Дэлхийн ноолуурын зах зээл 15 тэрбум доллар орчим. Монголчууд vvний 2-3 хувийг эзэлнэ. Ноолуурын зах зээлээс монголчуудад ноогддог нь 200 сая доллараас давдаггvй. Дэлхийн ноолуурын 35 хувийг ямбатай ямаанаасаа самнаж гаргах атлаа авч буй хувь, эзэлж байгаа хэмжээ нь 2 хувь. Италичууд єндєр vнэтэй, тансаг хэрэглээний зах зээлийг хянана. Милан, Венец, Ромоор дvvрэн ямаа бэлчинэ гэж мэдээж байхгvй. Нэмvv єртгийг л бий болгож чаддагтаа байна. Ноолууран пиджакан дээрх итали шошго 10 мянган долларын vнэд хvрэх нь ердийн зvйл. Бодит єртєгт зарчмын ялгаа алга. Монголд ч, Италид ч 250 грамм ноолууран утсаар цамц хийнэ. Нэмvv єртгийг бий болгож чаддагтаа л байна. Тvvхий эдийн 30 хувийг 18 сая ямаанаасаа гаргадаг Монгол энэ том зах зээлээс 200 сая доллар олж чаддаггvй учир ч энд байгаа юм. Италичууд хямдхан ажиллах хvчтэй хятадуудаар оёулаад, шошгоо тавьж, Fashion tv, загварын ертєнцєєр гайхуулаад ашиг олчихдог л гэсэн vг. Масс vйлдвэрлэлийг хятадууд хянаж байна. Хятадын бодлого тун эвгvй. Монголын ноолуурыг тэд л хянана. Манай ноолууртай хольж утас гаргаж авах, масст зориулсан захаа хянах нь тэр чигээрээ бодлого. 2000 оноос ємнє арьс ширний 80 гаруй vйлдвэр Монголд ажиллаж байлаа. Гэнэт малчдын магнай тэнийж, хонины нэхий, vхрийн шир зэрэг нь дэлхийн зах зээлийн vнээс ч илvv тэнгэрт хадсан. Магнай тэнийлгэсэн “буянтан”-ууд нь хужаа нар байсан юм. Vндэсний vйлдвэрvvдийг тvvхий эдийнх нь vнийг єсгєх замаар сєхрvvлэх тактик байндаа туслаа. Ная гаруй vйлдвэрээс хоёр нь vлдэж, єр авлага, аваагvй цалин, цоожтой хаалга, шарилжтай хашаа vлдэх нь тэр. Энэ жил ноолуурын vнэ унасан нь vндсэндээ хятадуудын тоглоом. Олимп болсон, малын гаралтай тvvхий эдийг нэвтрvvлэхэд хяналтаа чангаруулсан, цєлжилттэй тэмцэж байна зэрэг нь зvгээр л шалтаг. Монгол ямаа нутгаа цєлмєж, ургамлын vндэс устгадаг ч нуруун дээр нь ургасан ноолуур яахаараа Хятадын цєлжилтийг нэмэх ёстой билээ гэх мэт энгийн тайлбараар нотолж болно. Гадаад хvчин зvйл бол байна. Дэлхийн дулаарал пvнхийсэн халуун хувцасны эрэлтийг багасгасан. Санхvvгийн хямрал нvvрлэж, хэрэглээний эдийн засаг хумигдаж байна.
УХНАДСАН БОДЛОГО 30 ТЭРБУМ
Бодлого гэдэг нєхцєл байдлыг бvрэн цэгнэж, сайн vр дvнд хєтлєх ухаан. Ямааны цалин бол цуйвангийн зєвхєн манжин нь амттай бол гурил, давсаар яахав гэсэнтэй адил єрєєсгєл шийдвэр гэж vндэсний vйлдвэрлэгчид vзэж байна. Ухаанд нь ухна ишиг унаж vхсэн гэдэг хэлц энд яг зохино гэж эгдvvцсэн бизнесмэн нэмж хэллээ.
Тvvхий эдийг нь хиймлээр єндєр vнэтэй байлгах гэсэн зорилго нь ухвар мєчид шийдвэр болж байна. Vйлдвэрлэгчид яах болж байна аа? гэсэн асуулт. Нэмvv єртєг бий болгож, татвар тєлж, ажлаар хангаж, тvvхий эдээр биш эцсийн бvтээгдэхvvнээр єрсєлдєх оролдлого, vндэсний vйлдвэрийг дэмжих уриа зорилго энэ шийдвэрийн хаанаас гээгдэв ээ? Эцсийн бvтээгдэхvvн болгож, экспортоо нэмэгдvvлэх боломжтой цєєхєн салбарын нэг нь ноолуурын vйлдвэрлэл. “Монгол брэндээр дэлхийг гоёх” хувийн хэвшлийнхний ажлыг тєр харахгvй л байна. Эсвэл нvдээ тас аньж байгаа хэрэг. Автобусанд суулгvй арав хорин жил болж, ард тvмнээс тасарсан шийдвэр гаргагчид амьдрал дээр ноолуурын vнэ нэмэгдэнэ гэсэн баталгаа єгч чадахгvй. Хятадын мєнгийг гар дээрээ тавьсан хэдэн ченжvvд илvv ухаантай. Засаг алдагдлыг чинь даасан, ноолуураа 25 мянгаар єг гээд амаа нийлvvлчихнэ.18 сая ямаа бvхэнд 17 микроноос бага нарийн ноолуур байхгvй. Эрлийз ямаанаас ноолуур биш ангор гарна. Малын удмын сан алдагдсанаас эрлийзжиж, нарийн ноолуургvй ямаа олширсон. Тэгээд ч бас цалин єгнє. Ченжvvд бол эрлийз ямааныхыг ялгаад шидчихнэ. Малчид хурал зєвлєгєєн хийгээд ч vнийн нэгдсэн ханш тогтоож чадахгvй. Vр дvн нь дотоод зах зээлээ хамгаалах биш тавьж тууж, Хятадыг дэмжсэнээр тодорхойлогдож байна. Ингэхэд аль vндэсний vйлдвэрийг дэмжих ёстой вэ, Монголын парламент. Гучин тэрбум бол утас ээрэх итали технологитой гурван vйлдвэр байгуулах мєнгє. Єєрсдєє тvvхий эдтэй байж, хятадуудаас утас авна гэдэг алдагдал, гутамшиг. Єрсєлдєєний боломж эндээс алдагдана. Хятад утсаар хvзvvгээ боолгочихоод єрсєлдєх тухай бодох ч сєхєє алга. “Гоёо” компани Италийн Моника Капиллинигийн загваруудаар vйлдвэрлэл явуулж, Соёлмаатай гэрээ байгуулж, Ромоос авчирсан машинуудаараа єнгє, будаг, чанараараа єрсєлдєхєєр зvтгэвч бодлогын дэмжлэгээр єнчин. Монголын тєр ядаж єрсєлдєгч Хятадыг дэмждэггvй сэн бол “Буян”-гийн Марубенид тєлєх єрєєс болж Засгийн газар Лондонгийн шvvхэд дуудагдахгvй ч байсан юм бил vv? гэх мэт алдагдсан боломж, аваагvй ашиг хєвєрнє. Ноолуурын vнийг ч єсгєсєн юмгvй, Хятадыг тэтгэж, vндэсний vйлдвэрvvдээ тvлхсэн гучин тэрбум татвар тєлєгчдийн хєрєнгє МАХН Орон нутагт ялах тєсєв ч биш. Ямаа, ноолуур гэдэг бизнес. Шударга ёсыг бодвол дуучдын CD-ний борлуулалтын алдагдлыг нєхєж, шатсан бизнесмен, бvтээгдэхvvнийх нь vнэ унасан компаниудад мєнгє тараах хэрэгтэй л болж байна. Цєлжилтийг сааруулах тєсєл, Ногоон хэрэм хєтєлбєр, гол горхи, цэвэр усаа хадгалах хамгаалах зорилтууд, нэгдэн орсон олон улсын гэрээ хэлцлийн тухай тєр засаг аль амаараа дуугарчихаад мартчихав аа. Тєсвийн зардлыг бууруулах, хямрал нvvрлэсэн vед иргэдийн хадгаламжийг хийсгэж мэдэх, бvх эдийн засгийг доголдуулж болзошгvй банкуудыг дэмжих, бизнесийг ялгаварлахгvй байх, тєр хошуу, хуруу хоёроо татах, дотоод зах зээлээ хамгаалах гэх мэт хэрэгцээ шаардлага, суурь зарчмууд ухна ишгийн замаар орлоо.
Д.Болдхуяг
Thursday, October 16, 2008
TOURISM FORUM TAKES PLACE
2008-10-16 19:13:15
Ulaanbaatar, /MONTSAME/ The 5th Northeast Asian tourism forum has been held in Ulaanbaatar. It is co-hosted by the Ministry of Environment and Tourism, the working service of Ulaanbaatar City Mayor, the Mongolian Tourism Association, the Mongolian Tourism Support Center, and the "Gazarchin" Institute.
The forum was attended by representatives of China, Russia, the Republic of Korea, North Korea, and Japan.
Addressing the gathering, Minister of Environment and Tourism L.Gansukh stressed that the Government of Mongolia had recognized the tourism as one of the priority economic sectors. The international forum will play a major role in accelerating the development of tourism in this region and fostering regional cooperation and partnership.
In its context, three branch meetings were hosted on the themes "Northeast Asia tourism-regional concept and analysis", "Northeast Asia tourism-concepts of each countries and analysis", and "Northeast Asia tourism-discussion of students and youth".
On Thursday, attendees of the forum took part in the opening ceremony for international tourism fair "Eastern circle" in the Misheel Expo center. About 100 domestic tour operators are advertising their activities at the fair.
Ya.Indra
16.12
Ulaanbaatar, /MONTSAME/ The 5th Northeast Asian tourism forum has been held in Ulaanbaatar. It is co-hosted by the Ministry of Environment and Tourism, the working service of Ulaanbaatar City Mayor, the Mongolian Tourism Association, the Mongolian Tourism Support Center, and the "Gazarchin" Institute.
The forum was attended by representatives of China, Russia, the Republic of Korea, North Korea, and Japan.
Addressing the gathering, Minister of Environment and Tourism L.Gansukh stressed that the Government of Mongolia had recognized the tourism as one of the priority economic sectors. The international forum will play a major role in accelerating the development of tourism in this region and fostering regional cooperation and partnership.
In its context, three branch meetings were hosted on the themes "Northeast Asia tourism-regional concept and analysis", "Northeast Asia tourism-concepts of each countries and analysis", and "Northeast Asia tourism-discussion of students and youth".
On Thursday, attendees of the forum took part in the opening ceremony for international tourism fair "Eastern circle" in the Misheel Expo center. About 100 domestic tour operators are advertising their activities at the fair.
Ya.Indra
16.12
Subscribe to:
Posts (Atom)
